Krzemień świeciechowski i gościeradowski

Krzemienie nakrapiane, barwy szarej, występują w opokach kredowych wieku turońskiego na obszarze antykliny rachowskiej i gościeradowskiej, między Annopolem, Świeciechowem Poduchownym (dawniej Świeciechów-Lasek), Wymysłowem i Wólką Gościeradowską Najliczniejsze odsłonięcia tych krzemieni występują w Świeciechowie Poduchownym na skraju wzgórza, zbudowanego z opok zawierających czerty płytowe i ławice dwóch rodzajów krzemienia – szarego jasnonakrapianego i czarnego (Balcer, 1971). Chociaż Świeciechów leży na obszarze zaliczanym do krawędzi Wyżyny Lubelskiej, to jego podłoże należy do obrzeżenia permo-mezozoicznego Gór Świętokrzyskich. Tak jak cechą rozpoznawczą krzemieni pasiastych są piękne desenie, tak charakterystycznym walorem krzemieni świeciechowskich i gościeradowskich są jasne kropki i plamki nierównomiernie rozproszone w szarej masie krzemionki. Historia badań Krzemienie turońskie tego obszaru zostały odkryte w 1923 roku przez geologa Jana Samsonowicza, który dokonał ich wstępnej analizy makroskopowej oraz złożowej. Naukowiec opisał rejon Świeciechowa, jako główne miejsce eksploatacji prahistorycznej krzemienia. Wkrótce po tym odkryciu, Stefan Krukowski wykonał wstępne badania w rejonie kopalni. W 1963 roku Zygmunt Krzak prowadził w Świeciechowie badania powierzchniowe, które w owym czasie stanowiły najobszerniejszą analizę kopalni (Krzak, 1965; Balcer, 1971). W latach 1963-1967 i w 1970 roku w związku z badaniami osadnictwa neolitycznego Wyżyny Sandomierskiej, kopalnia stała się miejscem zainteresowania naukowców z Państwowego Muzeum Archeologicznego w Warszawie. Szczegółowe badania prowadzili Bogdan Balcer, Jan Gruba i Jan Kowalczyk. Prace archeologiczne są kontynuowane przez badaczy z Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie, m.in. przez Jerzego Liberę, Marka Florka, Annę Zakościelną i Barbarę Bargieł.

Charakterystyka petrograficzno-mineralogiczna

W złożu pierwotnym, czyli w opokach kredowych (turońskich), krzemień występuje w postaci spłaszczonych bulastych konkrecji o średnicy do 50 cm. Na ogół nie mają one kory a ich ścianki tworzą gładkie i lekko chropowate warstewki opoki lub czertu, niekiedy do 4 cm grubości. Większość spotykanych na powierzchni złoża krzemieni (tzw. surowiaki) powstało w wyniku wietrzenia i rozpadu konkrecji. Są one ostrokrawędziste o nieregularnych kształtach (Libera, Zakościelna, 2002). W paleogenie i neogenie doszło do odwapnienia warstwy opoki o miąższości około 30 m. Powstały rumosz skalny zawierał najbardziej odporne na wietrzenie krzemienie. Przetrwały one w znacznej ilości, tworząc bardzo bogate, wtórnie wzbogacone złoże w stosunku do złoża pierwotnego (Balcer, 1971). Występowanie tych krzemieni w płytkich partiach zwietrzeliny miało decydujący wpływ na stosowaną metodę eksploatacji, która sprowadzała się do głębienia szybików lub rowów. Krzemienie świeciechowskie i gościeradowskie wyróżniają się barwą – dominują konkrecje szare jasnonakrapiane, plamiste. Dość duże zróżnicowanie tekstury i odcieni występujących w tym rejonie krzemieni, stało się podstawą do wyróżnienia kilku ich odmian:
• krzemień szary, jasnokropkowany, zwany świeciechowskim, a dawniej rachowskim od starej nazwy Annopola,
• krzemień szary plamisty, zwany gościeradowskim,
• krzemień szary, bez kropkowania i plamistości,
• krzemień czarny (czarniawy).
Barwa krzemieni zmienia się często od jasnoszarej, poprzez różne jej odcienie do brązowawej i niebieskawej. Występujące białe lub jasnoszare kropki i plamki mają na ogół średnicę około 1 mm. Przełam krzemieni jest muszlowy i gładki. Charakteryzują się dobrą łupliwością, ale mniejszą odpornością na ścieranie. Badania mikroskopowe wykazały, że krzemienie świeciechowski i gościeradowski mają strukturę kryptokrystaliczną, miejscami sferolityczną oraz plamistą i reliktowo organogeniczną. Budują je mikrokrystaliczne agregaty niskodwójłomnego chalcedonu i drobne skupienia opalu. Oprócz krzemionki stwierdzono również występowanie kalcytu, który nadaje nakrapianą, plamistą strukturę, jak również kwarcu i pirytu. Dodatkowo występuje kolofan (koloidalny fosforan wapnia), substancja bitumiczno-ilasta oraz uwodnione tlenki i wodorotlenki żelaza. Obie odmiany: świeciechowska i gościeradowska są do siebie podobne, różnią się tylko ilościowym składem mineralnym (Libera, Zakościelna, 2002). Odmienne właściwości wykazuje krzemień czarny, występujący na terenie złóż krzemienia świeciechowskiego. Przyjmuje on formę płytkowych konkrecji o jednolitej ciemnoszarej, wręcz czarnej barwie, bez wyraźnego kropkowania i plamistości. Krzemień łatwo się kruszy, ujawniając przełam sześcienny, nierówny, rzadko połyskliwy. Jest mało znany i rzadko używany do produkcji narzędzi. Krzemień świeciechowski jest skałą syngenetyczną utworzoną w basenie sedymentacyjnym, natomiast krzemień czarny jest skałą epigenetyczną powstałą po lityfikacji (stwardnieniu) osadu.