Krzemień czekoladowy

Krzemień czekoladowy

Krzemienie czekoladowe zostały wyróżnione przez archeologa Stefana Krukowskiego (1920) w oparciu o artefakty ze stanowisk archeologicznych. Są to krzemienie o barwie woskowo-czekoladowej, ciemnobrązowej do prawie czarnej. Nie są one tak atrakcyjne pod względem jubilerskim jak krzemienie pasiaste, ale odegrały doniosłą rolę w pradziejach człowieka. Występują one również w osadach górnojurajskich Gór Świętokrzyskich na obszarze północnowschodniego obrzeżenia permo-mezozoicznego, w pasie ciągnącym się od okolic Orońska do Zawichostu, częściowo pokrywając się przestrzennie z występowaniem krzemieni pasiastych. Tworzą one poziom korelacyjny powyżej krzemieni pasiastych (Pożaryski, 1948). Największe wychodnie i miejsca dawnej eksploatacji znajdują się w okolicach Orońska, Tomaszowa, Iłży, Wierzbicy i Glinian koło Ożarowa. Krzemień czekoladowy jest pospolity i tworzy liczne nagromadzenia w osadach zlodowacenia środkowopolskiego oraz w osadach rzecznych rozcinających zarówno złoża krzemieni in situ jak i redeponowane. Największy znany obecnie obszar krzemieni redeponowanych ma 17 km długości i obejmuje tereny między Wierzbicą a Skarżyskiem-Kam. (Budziszewski, 2008).

Występowanie krzemienia czekoladowego na tle podczwartorzędowych osadów północno-wschodniego obrzeżenia Gór Świętokrzyskich, wg Budziszewski (2008); uproszczona. 1. Zawichost, 2. Śródborze (pow. opatowski), 3. Łysowody (pow. ostrowiecki), 4-6. Gliniany (pow. opatowski), 7. Duranów (pow. opatowski), 8. Karolów (pow. lipski), 9-10. Prędocin (pow. radomski), 11-13. Iłża (pow. radomski), 14-15. Seredzice (pow. radomski), 16. Pakosław (pow. radomski), 17-18 Polany (pow. radomski), 19-23. Kolonia Polany (pow. radomski), 24-29. Wierzbica (pow. radomski), 30. Rzeczków (pow. radomski), 31. Tomaszów (pow. szydłowiecki), 32. Orońsko (pow. szydłowiecki), 33. Orońsko i Guzów (pow. szydłowiecki), 34-35. Guzów (pow. szydłowiecki), 36-37. Chronów Kolonia (pow. szydłowiecki)

Historia badań

Pierwszej charakterystyki krzemieni czekoladowych w oparciu o artefakty dokonał Stefan Krukowski w 1920 roku. Zainteresował on tym Jana Samsonowicza, który rozpoczął badania geologiczne utworów jurajskich z północno-wschodniego obrzeżenia Gór Świętokrzyskich. Wspomniani naukowcy przeprowadzili w 1921 roku pierwsze wspólne powierzchniowe rozpoznanie w widłach Wisły i Kamiennej, odkrywając wtórne nagromadzenia krzemieni czekoladowych. W 1922 roku rozpoznali pierwsze złoża in situ w kamieniołomach rejonu Iłży, Seredzicach i Kolonii Polany oraz w strefach wietrzenia wapieni zawierających fragmenty krzemieni w okolicach Iłży, Wierzbicy i Orońska. W następnym roku zbadali obszar od Iłży do Zawichostu, lokalizując kolejne miejsca wychodni krzemieni w Karolowie i na „Wzgórzu Kruk” w Glinianach (fot. 16). Badania kontynuowano w 1939 roku a ich wynikiem było odkrycie wychodni w Duranowie i Zawichoście. W 1939 roku północno-zachodnią część tej wychodni badał również Stefan Zbigniew Różycki (vide Budziszewski, 2008). Z innych badań należy wymienić szczegółowe prace kartograficzne na obszarze między Iłżą i Bałtowem wykonane przez Władysława Pożaryskiego (opublikowane w 1948 roku). Ze względu na swoje zaangażowanie w pracach w kopalni krzemienia pasiastego w Krzemionkach, Stefan Krukowski powrócił do badań nad krzemieniem czekoladowym w rejonie Orońska, Tomaszowa i Wierzbicy dopiero w latach 1934-1948. Po II wojnie światowej szeroko zakrojone badania osadów jury górnej z oko lic Iłży wykonała Zofia Dąbrowska (1983). Badania krzemienia czekoladowego w części wymienionego pasa wychodni od doliny Kamiennej po Nowe Miasto nad Pilicą podjął po dłuższej przerwie w 1971 roku Romuald Schild. Prace naukowe w znanych już wychodniach i w miejscach dawnej eksploatacji krzemieni były kontynuowane przez archeologów w latach 90. XX wieku. Obecnie dalszych badań zaniechano. Jedynie Jerzy Libera i Anna Zakościelna kontynuują wykopaliska w pracowniach krzemieniarskich na terenie Pawłowa. Historię badań krzemienia czekoladowego opisał szczegółowo w swoim opracowaniu Janusz Budziszewski (2008), na które powołali się autorzy niniejszego opracowania.

Charakterystyka petrograficzno-mineralogiczna

Pierwsi badacze krzemienia czekoladowego (Krukowski, 1920; Samsonowicz, 1923) stwierdzili, że przybierają one różną formę. Występują w postaci płaskur (niesłusznie nazywane warstwami) o grubości do kilku, niekiedy kilkunastu centymetrów i długości do kilku metrów. Towarzyszą im zazwyczaj niewielkie buły o formach plackowatych lub stożkowatych. Dość często spotyka się poziomy składające się z gęsto upakowanych niewielkich buł o bardziej nieregularnych „kończystych” kształtach, przypominające poziomy turońskich krzemieni z Janikowa koło Ożarowa (Michniak, 1980). W rozkładzie przestrzennym różnych odmian nie można doszukać się żadnej prawidłowości. W większości przypadków różnice w formie skupień wynikają zapewne z różnej ich genezy. Można więc sądzić, że skały określane przez archeologów mianem „krzemieni czekoladowych” powstawały w wyniku różnych procesów zachodzących w basenie morskim o zróżnicowanych warunkach sedymentacji. Krzemienie czekoladowe mają korę, której grubość rośnie (w różnym stopniu) wzdłuż wychodni w kierunku południowowschodnim. Barwa krzemieni zmienia się niezależnie od formy buł. Wydaje się, że wiąże się ona ze stopniem odsłonięcia osadów zawierających krzemienie. W głębszych partiach profilu, np. w kamieniołomie cementowni „Przyjaźń” w Wierzbicy, krzemienie czekoladowe są prawie czarne (fot. 17). Z kolei krzemienie występujące na powierzchni lub w partiach przypowierzchniowych mają barwę jaśniejszą. W osadach redeponowanych (polodowcowych) okolic Tomaszowa i Orońska są jaśniejsze – ciemnożółtobrązowe. Jeżeli w przyszłości potwierdzą to badania fizykochemiczne, to barwa krzemieni może być cechą wtórną, zależną od procesów wietrzenia osadów jurajskich w paleogenie, neogenie lub plejstocenie (Budziszewski, 2008). Krzemienie czekoladowe charakteryzują się niską mikrotwardością, wyraźnie niższą niż krzemieni jurajskich podkrakowskich, a podobną do krzemieni kredowych (turońskich) z Kars i Janikowa, wyróżniając się jednocześnie dość dużą porowatością (Stawin, 1970). Wykazują natomiast dobrą łupliwość, zaledwie dwukrotnie niższą od obsydianów uznawanych za najlepsze w obróbce. Krzemienie czekoladowe przewyższają pod tym względem krzemienie pasiaste i świeciechowskie. Należy podkreślić, że pomimo tak niskich parametrów technicznych i małej przydatności do wyrobu narzędzi, odpornych na duże obciążenia, jak np. siekier, cioseł lub grac, „czekolada” cieszyła się niezwykłą popularnością w pradziejach. Dzięki dobrej łupliwości z krzemieni tych wytwarzano drobne narzędzia odłupkowe i wiórowe (Budziszewski, 2008).


Krzemień czekoladowy. Orońsko k. Radomia
Teksty na temat krzemieni pochodzą z artykułu: Paweł Król, Zdzisław M. Migaszewski Rodzaje, występowanie i geneza krzemieni. Zarys Problematyki. [w]: "Historia krzemienia", Muzeum Narodowe w Kielcach, Kielce 2009. Serdeczne podziękowania dla prof. dr hab, Zdzisława Migaszewskiego, prof. dr hab. Agnieszki Gałuszki z Instytutu Chemii UJK w Kielcach, Artura Jedynaka i Kamila Kaptura z Krzemionek, Jana Chałupczaka z Sandomierza i Arkadiusza Giemzy z Miedzianki